Is de wereld zonder religie kil en zonder cultuur?

Onlangs had ik een kort twitter 'gesprek' met de historicus Jan Dirk Snel dat mij aan het denken zette. Jan Dirk plaatste de volgende tweet.

‏

Ik ben trouwens voor de scheiding van nieuws en sport. Maar dan ook volledig.#dingendiewenietwillenweten
— Jan Dirk Snel (@JDSnel) July 6, 2012

Het 'gesprek' ging als volgt verder:

@groeneveld64: Ik ook, in hun aard zijn het ook verschillende zaken. Ik ben trouwens ook voor een volledige scheiding van religie en politiek en ook van religie en wetgeving #durftedromen

‏@JDSnel: Zal niet gaan, omdat de wet zich overal mee bemoeit. Maar de scheiding van kerk en staat (1796) maakt relatie gelijkwaardiger.

@groeneveld64: Ik weet het: scheiding van religie van politiek en wetgeving is helaas een utopie. Het opheffen van alle religies helaas ook ‪#religie‬

@JDSnel: Wat daar utopisch aan is, ontgaat me. Liefhebber van een onmenselijke, barre, kille wereld zonder cultuur?

@groeneveld64: Kan er zonder religie geen cultuur zijn? Is de wereld kil zonder religie?

Daar stokte de conversatie tot mijn spijt omdat er geen reactie van de andere kant meer kwam, terwijl naar mijn gevoel het interessantste deel net moest komen.

Er valt zeker veel te zeggen voor het standpunt van Jan Dirk. Immers, veel van de kunst en cultuur die wij hebben vindt zijn oorsprong in religies. De oudste gevonden kunstvoorwerpen zijn ongetwijfeld vaak bedoeld als uiting van het geloof van de maker, denk aan de ca.. 25.000 jaar oude Venus van Willendorf, hoogstwaarschijnlijk een afbeelding van een moedergodin.

Venus van Willendorf

Maar denk ook aan de kunst van de Grieken en de Romeinen, aan Chinese tempels, aan de christelijke kunst uit de middeleeuwen en de Renaissance, en zo kan ik nog wel even door gaan. Religie is terug te vinden in de schilderkunst, beeldhouwkunst, bouwkunst, muziek (Mattheus-Passion) en in de literatuur. Van veel kunstwerken die in de laatste eeuwen zijn gemaakt is de kerk de opdrachtgever geweest. Volgens de kunsthistoricus Peter Nissen is het idee van kunst als creatieve expressie pas in de achttiende eeuw ontstaan.

Ook onze cultuur is het product van religieuze overtuigingen. Veel van onze 'normen en waarden' zijn voortgekomen uit religie. In onze westerse cultuur is dat vooral het christelijke geloof, met misschien een beetje joodse cultuur en in Spanje, Portugal en Zuid Italië een snufje Islam. Geleidelijk komen er de laatste jaren in onze eigen cultuur ook elementen van andere geloofsovertuigingen terecht. De oorzaak daarvan is natuurlijk de multiculturele aard van onze samenleving.

Religies hebben de mensheid dus veel moois gebracht, maar ontegenzeggelijk ook veel kwaad, zoals oorlogen, uitbuiting, genocide, verkrachting, marteling en kindermisbruik. In mijn optiek slaat de balans daarbij naar de verkeerde kant uit. Vandaar mijn getwitterde idealistische wens om alle religies op te heffen. Daarbij rijst dus de vraag of de wereld zonder religie kil en zonder cultuur zou zijn zoals Jan Dirk kennelijk meent.

Laten we er voor een gedachte-experiment eens van uit gaan dat we alle religies met ingang van volgende maand zouden kunnen opheffen. Zou dat betekenen dat we dan alle cultuur ineens kwijt zijn? Het antwoord is natuurlijk nee. Alle kunst en cultuur uit het verleden blijft gewoon behouden. De kerken, schilderijen en muziekstukken blijven gewoon bestaan en ook onze normen en waarden zouden niet ineens veranderen.

Zouden onze kunstenaars acuut stoppen met het maken van kunst? Het antwoord is weer nee. Veel kunstenaars zijn wellicht spiritueel ingestelde mensen, maar onder onze hedendaagse kunstenaars zijn er veel atheïsten, misschien zijn de atheïsten zelfs in de meerderheid. Anton Corbijn blijft dus gewoon fotograferen, Sasja Bork schilderen, Eddy Roos blijft bronzen beelden maken en Piet Boon blijft gewoon interieurs en meubels ontwerpen.

Zou onze cultuur zich bij afwezigheid van religie niet verder ontwikkelen? Ook daarop luidt het antwoord nee. Waar mensen bij elkaar zijn ontwikkelt zich een cultuur, ook zonder religie. Cultuur is immers niets anders dan de manier waarop een samenleving functioneert. Zouden onze normen en waarden zich niet verder ontwikkelen of zouden ze zonder religie gedoemd zijn te verdwijnen? Ook daarop durf ik nee te antwoorden. Er is nooit aangetoond dat alleen religieuze mensen normen en waarden hebben of dat de normen en waarden van religieuze mensen beter of van een hogere orde zijn dan die van atheïsten. Zowel onder religieuze als onder niet-religieuze mensen komen goede en slechte voor, weldoeners en misdadigers, sociale en asociale mensen.

De conclusie is dus dat er ook zonder religie cultuur zal zijn. En of de wereld kil zou zijn zonder religie? Absoluut niet. Warmte komt voort uit liefde en medemenselijkheid en niet uit religies. Ik kan dus dromen van het opheffen van alle religies zonder liefhebber van een onmenselijke, barre, kille wereld zonder cultuur te zijn. Maar ik weet dat het een niet realiseerbare werkelijkheid is, een utopie dus.

Imagine there's no countries
It isn't hard to do
Nothing to kill or die for
And no religion too
Imagine all the people living life in peace

You, you may say
I'm a dreamer, but I'm not the only one
I hope some day you'll join us
And the world will be as one

John Lennon

De kennismaking

De man met de flaporen in de Prius voor mij had duidelijk alle tijd van de wereld. Bij iedere zijstraat remde hij lang van tevoren af, leunde alvast naar voren en probeerde zo vroeg mogelijk de zijstraat in te kijken terwijl hij steeds langzamer ging rijden tot de vaart er bijna helemaal uit was. Toen hij in een zijstraat iets zag bewegen trapte hij, duidelijk geschrokken, hard op de rem zodat hij met een schok tot stilstand kwam. Zijn vrouw leverde zo te zien commentaar op zijn rijstijl. Ze zat tenminste heftig gesticulerend tegen hem te praten. Ik kon natuurlijk niet horen wat er gezegd werd, maar aan de gebaren en haar driftig bewegende grijze hoofd te zien ging het er heftig aan toe en het duurde even voordat hij, heel langzaam, weer optrok tot hij zijn oude slakkengangetje weer had bereikt en het ritueel van voren af aan begon. Ik reed onfatsoenlijk dicht achter hem met mijn lichten aan en kon nog net de neiging om te toeteren bedwingen. Normaal rijd ik niet zo asociaal, maar ik was al te laat voor een afspraak en wilde niet nog meer tijd verliezen. De auto voor mij was bij een paar flauwe bochten in de weg aangekomen en iedere bocht was voor de bestuurder aanleiding om verder af te remmen, hoewel je hier zeventig mocht en hij hooguit veertig reed. 'Godverdomme, hoe kan je afremmen als je al stil staat,' vloekte ik hardop in mijn auto terwijl ik nog dichterbij ging rijden. De Prius was nu aan het eind van de weg gekomen en, alsof hij mijn gemopper gehoord had stopte de auto voor de t-splitsing. Er kwam geen verkeer aan en ik wilde al optrekken toen ik merkte dat de auto voor me dat niet deed. De bestuurder bleef wachten op een aantal auto's die in de verte aan kwamen rijden en liet ze voor gaan. Inmiddels kwamen er ook auto's van links aan. Galant liet hij die auto's ook voorgaan. Ik seinde met mijn grote licht. Uiteindelijk ging de Prius weer rijden. Hij ging linksaf. Ik moest ook linksaf. Ik bleef vlak achter hem en zette mijn grote licht nu permanent aan en bleef aan zijn bumper hangen terwijl ik achter hem heen en weer ging zodat mijn grote licht hinderlijk via zijn achteruitkijkspiegel in zijn ogen flitste.
Ik moest nu wel opschieten, anders kwam ik te laat bij de ouders van het nieuwe vriendinnetje van onze zoon. Ze hadden ons uitgenodigd voor een etentje bij hun thuis om kennis te komen maken. Het nieuwe vriendinnetje zou koken. Mijn vrouw en zoon waren daar al, maar ik kwam rechtstreeks uit mijn werk en ik was natuurlijk te laat vertrokken. Ik kon het echt niet maken om te laat voor het eten aan te komen. Ik toeterde nu toch maar langdurig en gaf vol gas om de Prius snel, tussen twee tegenliggers door, in te halen. Ik moest weer snel naar rechts om de op mij af komende tegenligger niet te rammen, waarbij ik de Prius flink sneed. Ik zag de man in de Prius verschrikt opzij kijken. Hij stond al weer vol op de rem. Ik stak mijn middelvinger naar hem op terwijl zijn flaporen uit het zicht verdwenen.
Ik gaf nu vol gas. Kon ik nu beter via de snelweg rijden of binnendoor gaan? Ik twijfelde. Op de snelweg stond om deze tijd een file, maar misschien was de snelweg toch sneller dan binnendoor. Ik moest nu kiezen, want voor de snelweg moest ik hier linksaf. Ik koos voor binnendoor. Foute keuze! Er waren meer mensen die voor binnendoor hadden gekozen. Terwijl ik tergend langzaam vooruit kwam keek ik op mijn horloge. Ik was al veel te laat. Ik zat me te verbijten en hoorde in gedachten het verwijtende commentaar al dat ik ongetwijfeld zou krijgen. Na wat een eindeloze tijd leek stopte ik voor de deur van het adres waar ik moest zijn. Toen ik aanbelde en het nieuwe vriendinnetje open deed putte ik me uit in verontschuldigingen: 'Sorry hoor, maar er zat een ouwe zak met flaporen in een Prius voor me en die ging zo langzaam dat ik dacht dat hij al dood was, maar het zelf nog niet wist. Sommige mensen moesten ze echt hun rijbewijs afnemen.' Het nieuwe vriendinnetje lachte en zei dat het niet erg was en dat mijn zoon en vrouw met haar ouders in de woonkamer aan de borrel zaten. Terwijl ze het zei ging de deur van de woonkamer open. De man met de flaporen uit de Prius kwam de gang in.